Horta Husu Doadores Ajuda TL Hasai Povu Husi Mukit

Published on Tuesday, 12 July 2011 08:32 | Written by Wilhelmina Lika | | | Hits: 10

Radio, online – Prezidenti Republika Jose Ramos Horta husu ba doadores sira mak iha TL nafatin ajuda estadu hodi hasai povu husi kiak no mukit nia laran.Enkontru governu ho doadores hanesan parseiru ba dezenvovimento hodi koalia kona ba planu  estrategiku dezenvolvimento nasional tinan 2020-2030. Ne’ebe halao iha Center Convensaun Dili, Tersa (12/11).

Xefi  Estado  Republika Timor Leste Jose Ramos Horta iha ninia diskursu hateten katak,  maske pasu kikoan maibe nineik sei dezenvove ita nia rain.

Xefi  Estado hateten katak, Oinsa mak atu tranforma ita nia joven sira ne’ebe laiha servisu ,Ita iha rekursu atu hadia ita nia povu sira nia moris. Iha politika intergrasaun joven sira nian, nutrisaun labarik inan aman sira nia sei ladiak, hadia kondisaun eskola, kria kualiidade ne’ebe diak, ida ne’e  hanesan programa prinsipal  ne’ebe ami nia Planu ne’ebe ami fo sai ona .

Eskola importante tebes, involvimentu inan amn sira nia inportante para atu suporta diak labarik sira diak liutan.
Horta  katak ita iha forsa atu sai husi dezafiu sira ne’e .  Ami sei labele halo buat sira ne’e  hotu se laiha apoiu husi parseiru sira . Tanba ne’e governu timorleste  agradese ba boot ba parseiru sira ne’ebe atu ajuda timor leste.

Xefi  estado iha inkontro ne’e mos hateten ba parseiru  sira katak,Nasoens unidas , nia apoiu ne’ebe durante ne fo governu timor leste , iha area   edukasaun saude, edukasaun, siguransa  tanba ne’e espera katak, parseiru  sira ne’ebe tuir inkontro ne’e  atu ita boot sira nia apoiu atu hadia dezenvovimento iha nasaun TL.

Iha parte seluk Xefi  Estado Jose Ramos Horta hateten katak, Doador sira rasik, parseiru dezenvolvementu sira  rekonese iha tinan sira ne’ebe, li-liu hahu iha 1999-2000, osan lubuk ida ne’ebe dedikadu mai TL maibe ninia impaktu ladun iha.

Ida ne’e  mos ita bele kritika, maibe dala ruma ita haluha tiha, ezemplu iha 1999-2000, sira gasta osan lubuk ida ba Humanitaria, se sira maka la tau osan dolar juta atus ba atus, ema rihun ba rihun bele mate iha 1999-2000 tanba hamlaha.

Tanba agrikultura 100% abandonadu, deslokadus besik rihun atus tolu (300.000), namakari iha Indonezia no rai sira seluk , entaun kuandu ita halo kalku ne’e  labele haluha ida ne’e .

Sira  (Doador) mos gasta osan makas ba Peace Keeping, Polisia no Forsa a PAZ, maibe se ita deskonta ida ne’e  problema ho dezenvolvimentu uluk ne’e  ita la atensaun liu ba Zona rural, Distritu sira.
Governu la tau matan, Doador  sira mos la tau matan.

“Tuir Horta nia hare katak,, Estadus Unidus, Banco Mundial,Australia, sira hotu-hotu preukupadu los, fahe apoiu no dezenvolvimentu iha Distritu.

Se ita hakarak muda duni kualidade ida populsaun nian, sira mos simu ida ne’e , ne’e  sira nia politika dadaun ona, sei taui osan makas liutan ba zona rural, hanesan bee mos ba Aldeia sira, ba eskola, apoia makas liu ba Agrikultur para hadia produktividade.

Atu nune’e  Fos no natar bele produtividade boot liu, por hektare, batar mos bele iha kualidade.
Sira (Doador)halo ona esperensia tanba recers sira ne’e  lori tinan lubuk ida, sira hahu iha 2001 halo recers ba fini ne’ebe diak ba rai ita nian, diak ba ita nia klima, tanba buat ne’ebe bele diak ba Mexico, Filipina bele ladiak iha TL.

Tanba sira esplika katak, oras ne’e  sira hetan ona rezultadu. 
Foin lalais hau ba too Maliana, ho MNE Australia Kavin Rudd, hare kampu espermentasaun sira halo iha neba, konsentradu ba TL duni.

Enkuantu se sira tau osan boot liu ba dezenvolvimentu rural, hahu tinan ida ne’e  too 2012, rezultadu sei diak liu fali tinan sanulu ba kotuk. Kona ba osan  ne’ebe maka TL sei presiza hodi Dezenvolve rai ida ne’e," hatete Prezidenti Horta,

“hau labele halo kalkulu ida, maibe ita nia Governu tenki hadia didiak ezekusaun orsamental, basta ekusaun orsamentu 100% ho  integridade mos ita bele hatete katak la presiza ajuda internasional,”dehan Horta.

Doador barak kestiona kona ba TL nia transparansia, sira koalia ho hau, sira prekupa tanba sira halo pregunta tanba samaka imi halo eskola oan ida, ami hare 300.000 dolar kedas, hau hatete, hau mos hakodak, tanba hau agora hatene folin Simenti, besi, traballador ida hau hare uma ida halo kalkula kedas, hanesan ema pedreiru ida.

Iha parte Ministeiru eduksaun Horta hatete, eskola ne’e  halo ho folin 300.000 dolar halo hau hakfodak, tanba imposibel se ita halo eskola ho kedas osan ne’ebe boot.

“hau bele halo eskola ida ho 10.000 dolar, enkuantu se ita halo eskola ida ho folin normal, folin  deviaser 100.000 ita tau kedan osan 300.000, laiha orsamentu ne’ebe bele to’o ba ida ne’e,”Horta kestiona

Tanba ne’e  ME bele hatete osan laiha atu halo eskola, osan laiha tanba ita boot sira kuandu halo eskola ida ne’ebe ho folin 100.000, ita boot sira hasae fali ba 300.000, entaun oinsa maka ita bele osan ne’ebe too.
Governu rasik tenki iha responsabilidade, hamos didiak ita nia Governu, li-liu iha obras publika, ne’ebe halo dezain,  halo projetus labele aumenta folin. Arbiru.

“PM hatene nia mos iha reasaun makas no bele ajuda halo kontrolu liutan
Prokuramen Failansu iha maibe failansu boot liu iha Obras publika, halo dezain, halo bazet Planing, la iha kapasidade atu halo monitoramentu ba  obras.

“Hau hanoin ita tenki rekonese katak, ita sei presiza ema ajuda internasional makas, halo hanesan Out source. Ita dalaruma hanesan Timor oan ita orguillu demais no hatete, TL bele halo ida ne’e  no ida neba, maibe kuandu ita iha Mundu Global ne’e , hau bele kontrata ema Amerikana ida ka Australiana ida para halo, se Ita laiha meius ita lalika preukupa ba ida ne’e .

Rai barak halo nune, Singapura ne’ebe dezenvolvidu tebes, ema estranjeiru hela iha neba, moris iha neba kuaje Um miliaun, tanba sira hatene katak selu sira para kaer para interese nasaun nian.

Enkuantu solusaun maka Out sourcing ba kompania komersial ne’ebe  iha liur ne’ebe diak ba prokrament. Tanba iha kompania sira halo deit maka ida ne’e , prokurament, sira nia vizaun mak ida ne’e. Entaun ita kontratu sira, sira halo prokurament mai ita, ne’e  sai mos los no efesienti.

TL sei presiza tinan 10 tan ne’e  normal, ita aprende no hau hanoin diak se ita servisu ho sira, meezmu balu beik ten mos la buat ida, ita hanorin sira no sira aprende ho ita, tanba Timor oan mos balu komesa ba liur, ita kritika ema

Internasional ne’ebe mai manan boot iha ita nia rain, maibe Timor oan balu ne’ebe ba liur mos manan osan boot hanesan sira ne’ebe manan osan ne’e.